Wprowadzenie
Prawo jako system ustalający normy zabezpiecza określone interesy wierzycieli. Problematyka nieuregulowanych zobowiązań dłużnika w odniesieniu do upadłości i zobowiązań cywilnoprawnych należy do istotnych zagadnień prawa cywilnego, jak również prawa upadłościowego. Ustawodawca chroni określone wartości i przestrzega harmonizacji prawa w obrocie gospodarczym. Dlatego projektując przepisy postępowania cywilnego, był on zmuszony uwzględniać w szczególności przepisy prawa upadłościowego i naprawczego. Sprawiedliwy porządek w relacjach pomiędzy wierzycielami a dłużnikiem wyraża się w regule dictum de omni et nullo, która nakazuje tak samo traktować podmioty z tej samej klasy aksjologicznej.
Jeśli egzekucję singularną przeciwko dłużnikowi prowadzi kilku wierzycieli, to jest możliwe, że o ich zaspokojeniu z majątku dłużnika zadecyduje to, na rzecz którego z nich najpierw zajęto poszczególne składniki majątku dłużnika. Aby do tego nie dopuścić, na przestrzeni wieków ukształtowała się instytucja upadłości z proporcjonalnym zaspokojeniem wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika.[J.K.1] Jej podstawowym celem jest równomierne (wspólne) zaspokojenie wszystkich wierzycieli [J.K.2] . Cel ten realizuje funkcję ochrony interesu wierzycieli, na rzecz których dłużnikowi zostaje odebrany i spieniężony jego majątek, a sumy uzyskane ze sprzedaży zostają przekazane wierzycielom. Art. 342 p.u.n. wprowadza pewną strukturę zaspokojenia wierzycieli. Stanowi on bowiem, że wierzyciele zaspokajani są w kolejności zgodnie z kategoriami zaspokajania, do których należą ich wierzytelności. Tylko wierzyciele wierzytelności należących do tych samych kategorii są zaspokajani równomiernie. Pojęcie „równomiernego zaspokojenia wierzycieli” należy rozumieć jako możliwość realizacji wierzytelności po ogłoszeniu upadłości dłużnika bez względu na etap postępowania egzekucyjnego wszczętego przed ogłoszeniem upadłości. Cel równomiernego zaspokojenia wierzycieli realizowany jest na podstawie zasady dominacji grupowego interesu wierzycieli.
Zamysłem tego opracowania jest zaprezentowanie wpływu, jaki wywiera ogłoszenie upadłości likwidacyjnej, na postępowanie egzekucyjne prowadzone przeciwko upadłemu dłużnikowi w celu zaspokojenia wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości. W ostatnim czasie dominują poglądy o konieczności udzielenia dłużnikowi zwiększonej ochrony kosztem interesów jego wierzycieli. Poglądy te znalazły wyraz w rekomendacjach Zespołu ds. Nowelizacji Prawa Upadłościowego[5]. Zostaną one przedstawione i ocenione poniżej.
Zakaz kontynuowania i wszczynania egzekucji po ogłoszeniu upadłości likwidacyjnej
Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić (art. 353 § 1 k.c.). Na zobowiązanie składają się uprawnienia i obowiązki po obu stronach. Upadłość jest wyjątkiem od zasady pacta sunt servanda,będącej niewątpliwie podstawową zasadą naszego prawa, ale nie ma ona waloru absolutnego. W prawie upadłościowym ustawodawca posługuje się różnorodnym nazewnictwem. Używa nie tylko pojęcia „zobowiązanie”, ale też np.: „wierzytelność”, „należność”, „zobowiązanie pieniężne” czy „zobowiązanie niepieniężne”. Generalnie prawo upadłościowe dotyczy wszystkich zobowiązań dłużnika bez względu na ich rodowód. W pewnych przypadkach upadłość wyklucza stosowanie wyrażonej w art. 357 k.c. reguły rebus sic stantibus.
Maciej Pannert uznaje, że wszelkie modyfikacje treści i zasad zaspokojenia zobowiązań w postępowaniu upadłościowym są podporządkowane zasadom prawa upadłościowego, w szczególności zasadzie równomiernego zaspokojenia wierzycieli.
Postępowanie upadłościowe, pomimo pewnych rozbieżności w doktrynie związanych z zakresem jego charakteru, można uznać za rodzaj sądowego postępowaniacywilnego. Jest ono rozległą gałęzią prawa cywilnego. Zdaniem Roberta Lewandowskiego i Przemysława Wołowskiego [J.K.3] powyższą tezę wzmacnia argument wskazujący na wprowadzenie przez ustawodawcę upadłości konsumenckiej w odniesieniu do osób fizycznych. Postępowanie upadłościowe, tak jak postępowanie cywilne, a przede wszystkim cywilne postępowanie egzekucyjne, wiąże się z zastosowaniem różnych form przymusu państwowego w celu urzeczywistnienia normy prawa materialnego [J.K.4] . Także w tym postępowaniu ochrona prawna zostaje udzielona wierzycielowi na jego wniosek przybierający postać zgłoszenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego stanowią lex specialisw stosunku do przepisów postępowania egzekucyjnego. Funkcją postępowania zabezpieczającego w postępowaniu upadłościowym jest zapewnienie wszystkim wierzycielom zaspokojenia w drodze likwidacji majątku dłużnika, który z dniem ogłoszenia upadłości zachowuje integralność.
Zarówno w postępowaniu upadłościowym, jak i naprawczym, w przeciwieństwie do procesu cywilnego, brak jest cechy kontradyktoryjności, nie występują w nim bowiem dwie przeciwne strony, które by wiodły spór, lecz uczestnicy postępowania. Znana procedurze cywilnej zasada rozporządzalności doznaje w tym postępowaniu pewnej modyfikacji w aspekcie materialnym i formalnym, m.in. poprzez objęcie postępowaniem upadłościowym pewnych wierzytelności z urzędu, a także ograniczenie upadłego dłużnika w dysponowaniu jego prawami po ogłoszeniu upadłości.
Zdaniem Maurycego Allerhanda, wszczęcie egzekucji na rzecz wierzyciela nie daje mu prawa do wyłącznego zaspokojenia się z przedmiotu, do której ją skierował, bo w prawie egzekucyjnym nie występuje system pierwszeństwa, lecz proporcjonalności. Wobec tego do wszczętej już egzekucji mogą się przyłączyć inni wierzyciele. Po ogłoszeniu upadłości postępowanie egzekucyjne nie może być prowadzone, a wszczęte zostaje umorzone, bowiem prowadziłoby to do wykluczenia możliwości zaspokojenia się z zajętego w egzekucji mienia przez wierzycieli nieposiadających jeszcze tytułu egzekucyjnego oraz tych, którzy do egzekucji jeszcze się nie przyłączyli. W związku z powyższym od dnia ogłoszenia upadłości dłużnika jego wierzyciele – co do zasady – nie mogą być zaspokajani indywidualnie w ramach postępowania egzekucyjnego.
Po ogłoszeniu upadłości postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności podlegających zgłoszeniu do masy upadłości zostaje zastąpione postępowaniem upadłościowym. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego w toku procedury upadłościowej ma cechy ochrony tymczasowej. „Procesowym skutkiem ustania ochrony tymczasowej polegającej na zabezpieczeniu roszczeń (art. 730 i n. k.p.c.) i na zabezpieczeniu majątku dłużnika po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 38 i n. p.u.n.) jest uprawnienie do żądania umorzenia postepowania egzekucyjnego na podstawie art. 825 pkt 2 k.p.c. wszczętego w celu wykonania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia”.Zaspokojenie wierzycieli odbywa się wówczas poprzez podział funduszów masy upadłości, zgodnie z art. 342 p.u.n. Idea zaspokajania wierzycieli zgodnie z zasadami prawa upadłościowego i naprawczego wymagała wprowadzenia zakazu wszczynania i prowadzenia już wszczętego postępowania egzekucyjnego w stosunku do majątku masy upadłości, w celu zaspokojenia wierzytelności powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości następuje nie z początkiem, lecz z końcem dnia, w którym wydano postanowienie o ogłoszeniu upadłości.[J.K.5] Konsekwentnie: postępowanie to umarza się z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Zawieszenie postępowania egzekucyjnego polega na tym, że chwilowo nie prowadzi się go dalej, następuje jego przerwanie, organ egzekucyjny nie podejmuje w nim żadnych dalszych czynności, ale te, które podjął już wcześniej, zasadniczo pozostają w mocy [J.K.6] . Skutkiem umorzenia postępowania egzekucyjnego jest uchylenie dokonanych czynności egzekucyjnych, co nie pozbawia wierzyciela możliwości wszczęcia egzekucji na nowo. Jednakże w tym przypadku egzekucja będzie prowadzona od początku tak, jak gdyby była wszczęta po raz pierwszy. W związku z jednoznacznym brzmieniem art. 146 ust. 1 p.u.n. zbędne jest orzekanie o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego lub jego umorzeniu w związku z ogłoszeniem upadłości. Taki skutek wiąże z tą sytuacją bezpośrednio norma prawa upadłościowego. Odmienne stanowisko w tej kwestii zajął Jan Korzonek. Stwierdził on, że „zawieszenie musi być orzeczone postanowieniem sądu lub komornika, w zależności od tego, kto prowadzi egzekucję”.W procedurze cywilnej art. 823 k.p.c. przewiduje umorzenie postępowania egzekucyjnego z mocy samego prawa, jeżeli wierzyciel w ciągu roku nie dokonał czynności potrzebnej do dalszego prowadzenia postępowania lub nie zażądał podjęcia zawieszonego postępowania. Dokonując wykładni tego przepisu, Sąd Najwyższy stwierdził, że wydanie postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, gdy następuje to z mocy prawa na podstawie art. 823 k.p.c., jest w zasadzie stwierdzeniem tego skutku. O niedopuszczalności orzekania postanowieniem o umorzeniu postępowania, gdy następuje ono z mocy prawa, SN wypowiedział się w uchwale z 30 kwietnia 1998 r.
Skoro w przypadku umorzenia egzekucji na podstawie art. 823 k.p.c., jak również umorzenia egzekucji na podstawie art. 146 p.u.n. dochodzi do umorzenia postępowania egzekucyjnego z mocy samego prawa, to istnieje uzasadniona potrzeba podobnej wykładni obu przepisów. Przy wykładni art. 146 p.u.n. można zatem odwołać się do argumentacji zaprezentowanej przez Sąd Najwyższy w uchwale z 30 kwietnia 1998 r., w której stwierdził on: „Przy identyczności skutków wymienione sposoby umorzenia postępowania egzekucyjnego są jednak zróżnicowane. Dowodzi tego choćby to, że wymóg dopełnienia wobec wierzyciela i dłużnika czynności przewidzianych w art. 827 § 1 k.p.c., tj. ich uprzedniego wysłuchania, nie dotyczy wypadku, gdy umorzenie następuje z mocy samego prawa. Zasadnicza różnica tkwi jednak w tym, że o umorzeniu »z mocy samego prawa« decyduje wprost ustawodawca, a w dwóch pozostałych wypadkach organ egzekucyjny. Należy wyraźnie podkreślić, że umorzenie postępowania z mocy art. 823 k.p.c. nie jest czynnością organu egzekucyjnego. Czynnością taką jest tylko umorzenie postępowania na podstawie art. 824 i 825 k.p.c., której organ egzekucyjny dokonuje poprzez wydanie stosownego postanowienia. Umorzenie postępowania egzekucyjnego z mocy prawa, nie będąc czynnością organu egzekucyjnego, nie wymaga od niego wydania postanowienia w tym przedmiocie”.
Zawieszenie postępowania egzekucyjnego w związku z ogłoszeniem upadłości dłużnika następuje z momentem zaistnienia zdarzenia uzasadniającego wystąpienie tego skutku. Skoro umorzenie postępowania egzekucyjnego w przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika następuje z mocy prawa, ale dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości, to w takim przypadku data ogłoszenia upadłości nie decyduje o umorzeniu postępowania[24]. Niemniej jednak po ogłoszeniu upadłości istnieje uzasadniony powód, dla którego organ egzekucyjny może, a w pewnych przypadkach – powinien, wydać stosowne zaświadczenie najpierw o zawieszeniu, a następnie o umorzeniu postępowania egzekucyjnego. Ma to miejsce w przypadku złożenia takiego wniosku przez syndyka, co znajduje oparcie w art. 229 p.u.n. i art. 827 § 2 k.p.c.
Prawo upadłościowe odsyła do przepisów o postępowaniu zabezpieczającym (art. 37 p.u.n.), z których wynika, że z mocy prawa upada zabezpieczenie majątku dłużnika orzeczone w toku sprawy w przedmiocie ogłoszenia upadłości z chwilą prawomocnego oddalenia wniosku lub umorzenia postępowania[25].
W jednym z wyroków Sąd Apelacyjny w Warszawie wyraził pogląd, że gdyby nawet pozwany nie zgłosił przysługującej mu wierzytelności syndykowi w celu jej zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym, to prowadzenie co do niej egzekucji sądowej byłoby wyłączone z mocy omówionych wyżej art. 204 i 205 p.u.n.
Zgodnie z art. 146 ust. 4 p.u.n, w czasie trwania postępowania upadłościowego niedopuszczalne jest wszczęcie postępowań egzekucyjnych z masy upadłości przeciwko upadłemu, a orzeczenie zasądzające świadczenie od upadłego wydane po ogłoszeniu upadłości, podlega wykonaniu według przepisów tej ustawy. Zdaniem Józeafa Jagieły w art. 146 ust. 3 w zw. z ust. 1 p.u.n. wadliwie określony został moment umorzenia postępowania zabezpieczającego. W ust. 1 art. 146 p.u.n. ustawodawca z jednej strony nie określił chwili umorzenia postępowania, a z drugiej -postanowił, że umorzenie następuje z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. W związku z tym należy przyjąć, że umorzenie następuje w chwili uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości, a nie w czasie późniejszym.
Zakaz wszczynania egzekucji do majątku wchodzącego w skład masy upadłości odnosi się do wszystkich wierzytelności powstałych do dnia ogłoszenia upadłości. W tej materii Naczelny Sąd Administracyjny wypowiedział się w wyroku z 10 listopada 1999 r., w uzasadnieniu którego stwierdził: „skoro organy egzekucyjne nie mogą dalej prowadzić postępowania egzekucyjnego wszczętego przed ogłoszeniem upadłości, to również nie mogą wszczynać go już po jej ogłoszeniu”. W przypadku ogłoszenia upadłości nie znajdą również zastosowania przepisy art. 818-825 k.p.c. oraz 56-59 u.p.e.a. o umorzeniu i zawieszeniu postępowania, a przewidziany prawem upadłościowym i naprawczym obowiązek zawieszenia i następnie umorzenia postępowania egzekucyjnego odnosi się również do administracyjnych postępowań egzekucyjnych. Zakaz wszczynania egzekucji wierzytelności powstałej przed dniem ogłoszenia upadłości z majątku masy upadłości dotyczy również wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo, w szczególności prawem zastawu czy hipoteki, pomimo odrębnych zasad ich zaspakajania.
Działania informacyjne syndyka podejmowane po jego wyznaczeniu w związku z ogłoszeniem upadłości nie powinny ograniczać się jedynie do zawiadomienia o ogłoszeniu upadłości właściwych organów egzekucyjnych, ale powinny również objąć przekazanie im stosownej informacji o uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.
Zawieszeniu i umorzeniu nie podlegają postępowania egzekucyjne, które nie dotyczą masy upadłości, w których egzekwuje się obowiązki niepieniężne, np. zaniechanie czynności naruszających prawo własności rzeczy czy wydanie rzeczy.
Organ egzekucyjny w okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego z uwagi na ogłoszenie upadłości dłużnika nie może podejmować żadnych czynności egzekucyjnych, a czynności dokonane od dnia ogłoszenia upadłości uważa się za bezskuteczne. Nie biegną wówczas żadne terminy. Czynności dokonane po zawieszeniu postępowania, a zatem od dnia ogłoszenia upadłości, uważane są za niebyłe. Mogą one wywierać właściwe im skutki dopiero z chwilą podjęcia postępowania. Zawieszenie postępowania z uwagi na ogłoszenie upadłości dłużnika nie uzasadnia jednak uchylenia czynności egzekucyjnych dokonanych wcześniej. Zajęcie egzekucyjne zostaje zatem uchylone dopiero z chwilą umorzenia postępowania egzekucyjnego, tj. po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Powstaje jednak problem, czy bezskuteczność czynności egzekucyjnych dotyczy także nabycia rzeczy w dobrej wierze w toku egzekucji? Dobra wiara ma istotne znaczenie w prawie cywilnym. W wielu przypadkach rezultatem działań niezgodnych ze stanem rzeczywistym, ale podjętych w dobrej wierze, jest jednak powstanie wiążących skutków prawnych, jak chociażby nabycie własności rzeczy ruchomej przez zasiedzenie. Jeżeli nabywca rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym, do którego doszło już po prawomocnym ogłoszeniu upadłości dłużnika, działał w dobrej wierze, to wówczas skutku tej czynności nie można już podważyć.
Ogłoszenie upadłości dłużnika wywołuje analogiczne skutki w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym.
Gdy postanowienie o ogłoszeniu upadłości uprawomocni się, w następstwie czego postępowanie egzekucyjne zostanie umorzone, ale w dalszej kolejności sąd umorzy postępowanie upadłościowe, np. z powodu braku środków na jego koszty (art. 361 p.u.n.), to postępowanie egzekucyjne przeciwko dłużnikowi musi być wszczęte na nowo.
Sytuacje, w których ogłoszenie upadłości dłużnika nie uzasadnia zawieszenia postępowania egzekucyjnego
Co do zasady, zawieszenie postępowania egzekucyjnego następuje z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości, ale w pewnych przypadkach ten skutek ogłoszenia upadłości dłużnika nie występuje. Nie zostanie zawieszone postępowanie egzekucyjne, jeżeli dotyczy ono mienia niewchodzącego do masy upadłości (art. 63 p.u.n.) lub rzeczy wyłączonych z masy upadłości z uwagi na występujące problemy ze zbyciem ich w toku postępowania upadłościowego (art. 315 p.u.n.). W tych przypadkach wszczęte przeciwko dłużnikowi postępowanie egzekucyjne może toczyć się nadal mimo ogłoszenia upadłości dłużnika. Stroną takiego postępowania egzekucyjnego jest dłużnik.
Jeżeli natomiast przedmiotem postępowania egzekucyjnego są świadczenia niepieniężne, np. wydanie rzeczy wyłączonej z masy upadłości na podstawie art. 70-74 p.u.n., czynności potrzebne do ochrony prawa własności (art. 222 § 2 k.c.) czy naruszonego posiadania (art. 344 § 1 k.c.), to wówczas postępowanie egzekucyjne może być wszczęte i kontynuowane przeciwko syndykowi[33].
Ogłoszenie upadłości nie jest podstawą zawieszenia postępowania klauzulowego, w którym stroną jest upadły dłużnik, z uwagi na to, że postępowanie egzekucyjne zostaje wszczęte dopiero po złożeniu stosownego wniosku na podstawie art. 796 § 1 k.p.c. W przypadku gdy tytuł egzekucyjny może być wykonany tylko przeciwko syndykowi, wierzyciel powinien uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko syndykowi (art. 788 k.p.c.).
Przekazanie do masy upadłości środków niewypłaconych wierzycielowi a wyegzekwowanych przed ogłoszeniem upadłości
Jednym z podstawowych kanonów postępowania upadłościowego jest równy udział wszystkich wierzycieli upadłego w podziale funduszów masy upadłości. Dlatego też na podstawie art. 143 ust. 2 p.u.n. sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, podlegają przelaniu do masy upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości. Ponadto na podstawie art. 146 ust. 1 p.u.n. zawieszenie postępowania egzekucyjnego nie ma wpływu na przysądzenie własności nieruchomości, jeżeli udzielono przybicia przed ogłoszeniem upadłości, a nabywca nieruchomości uiścił cenę nabycia w terminie. Gdyby w takim przypadku doszło do zawieszenia, a następnie umorzenia postępowania egzekucyjnego, oznaczałoby to, że postępowanie egzekucyjne zostało zniweczone w końcowej jego fazie[35]. Tę sytuację należy potraktować wyjątkowo i przyjąć, że pomimo zawieszenia postępowania egzekucyjnego osoba, która uzyskała przybicie i wykonała warunki licytacyjne, może uzyskać przysądzenie własności. W takiej sytuacji nie znajdzie jednak zastosowania art. 968 k.p.c., a kwotę uzyskaną od nabywcy tytułem ceny należy przekazać do masy upadłości i rozdysponować pomiędzy wierzycieli zgodnie z przepisami prawa upadłościowego i naprawczego.
Obowiązek przekazania do masy upadłości sum uzyskanych w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym a jeszcze niewydanych wierzycielom spoczywa zarówno na sądowym, jak i administracyjnym organie egzekucyjnym. Zawieszenie egzekucji ma zatem zmierzać do uniknięcia pokrzywdzenia wierzycieli. Pojawia się jednak problem przy ustaleniu okresu, w którym powinien powstać obowiązek przelania do masy upadłości nierozdysponowanych środków uzyskanych w postępowaniu egzekucyjnym.Powyższa kwestia nie była głębiej analizowana w piśmiennictwie. Stanisław Gurgul przeanalizował przebieg postępowania w sprawie toczącej się przed Sądem Rejonowym w Rzeszowie, który stwierdził, że zwrotowi do masy upadłości środków uzyskanych w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym podlegają jedynie środki uzyskane po ogłoszeniu upadłości. Z kolei Sąd Okręgowy w Rzeszowie zajął w tej kwestii odwrotne stanowisko, mianowicie, że zwrotowi do masy podlegają środki uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym przed dniem ogłoszenia upadłości a jeszcze niewydane wierzycielowi. Stanisław Gurgul, podobnie jak większość przedstawicieli doktryny, uważa, że przekazaniu do masy podlegają środki uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym a niewydane wierzycielowi (bez względu na przyczynę) przed jego zawieszeniem, tj. przed dniem ogłoszenia upadłości. W okresie zawieszenia postępowania organ egzekucyjny nie może podejmować żadnych czynności egzekucyjnych, a co najwyżej jedynie podjąć to postępowanie lub przekazać uprawnionej osobie, w tym przypadku – syndykowi, kwoty uzyskane w zawieszonym postępowaniu a nierozdysponowane.
Gdyby organ egzekucyjny naruszył przepis art. 146 ust. 2 p.u.n. i wydał po ogłoszeniu upadłości wierzycielowi sumy uzyskane przed ogłoszeniem upadłości, to po stronie syndyka powstałoby roszczenie na podstawie art. 405 k.c. w stosunku do wierzyciela, na rzecz którego prowadzona była egzekucja o zwrot do masy upadłości wypłaconych mu sum.Należy uznać, że nie znajduje w takim przypadku zastosowanie art. 410 § 2 k.c., skoro bowiem wierzycielowi od dnia ogłoszenia upadłości przysługuje prawo udziału w podziale masy upadłości według procedury upadłościowej, to gdyby uzyskał sumy w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym po jego zawieszeniu, doszłoby do jego bezpodstawnego wzbogacenia.
W konkluzji powyższych rozważań nasuwa się wniosek, że jeżeli wydanie sum uzyskanych w postępowaniu egzekucyjnym nastąpiło przed dniem ogłoszenia upadłości, to wówczas wierzyciel nie jest zobowiązany do zwrotu przekazanych mu w postępowaniu egzekucyjnym sum, jeżeli zaś po zawieszeniu postępowania egzekucyjnego -to obowiązek taki powstanie.
Dotychczas w wypowiedziach doktryny nie była rozważana sytuacja, w której organ egzekucyjny po sprzedaży rzeczy obciążonej np. hipoteką nie zdążył rozdysponować sumy uzyskanej ze sprzedaży i w związku z wyraźnym brzmieniem art. 142 ust. 2 p.u.n. zmuszony jest przekazać ją syndykowi. W prawie upadłościowym i naprawczym respektuje się prawo wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotu zabezpieczenia (art. 336 i n. p.u.n.). Stanisław Gurgul uznaje, że suma uzyskana ze sprzedaży obciążonej hipoteką nieruchomości dokonanej przez komornika powinna zostać przede wszystkim przeznaczona na zaspokojenie wierzytelności wierzyciela posiadającego zabezpieczenie rzeczowe oraz ewentualnie innych wierzycieli wierzytelności zabezpieczonych hipoteką z uwzględnieniem przysługującego im pierwszeństwa. Wierzytelności osobiste powinny zostać zaspokajane z niej tylko w przypadku istnienia nadwyżki. Ten pogląd trzeba podzielić, gdyż zarówno w postępowaniu egzekucyjnym (art. 1025 k.p.c.), jak i upadłościowym wierzycielowi zabezpieczonemu hipoteką przysługuje prawo zaspokojenia się z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi dłużnika.
Powyższy problem wymaga odrębnego rozważenia w administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym, w którym wierzyciel jest bardzo często jednocześnie organem egzekucyjnym. Administracyjne organy egzekucyjne inklinowały taką praktykę działania, że sumy uzyskiwane w tym postępowaniu egzekucyjnym automatycznie uznawały za wydane wierzycielowi. Przy takiej interpretacji sumy uzyskane w egzekucji przeciwko dłużnikowi, którego upadłość ogłoszono, nie mogły być przelane do masy upadłości, gdyż automatycznie z chwilą zajęcia uznawano je za rozdysponowane. Powyżej przedstawioną sytuację analizował NSA, a także WSA w Warszawie. Oba sądy sprzeciwiły się takiemu postępowaniu, wskazując dość ogólnie: „prawo upadłościowe ma charakter bezwzględnie obowiązujący i dotyczy zarówno postępowania cywilnego, jak i wszelkiego rodzaju postępowań administracyjnych, w tym także postępowania podatkowego. Tak więc nakaz wynikający z tego przepisu [art. 60 p.u.] powinien być uwzględniany przez organy podatkowe na każdym etapie postępowania, bo odnosi się on zarówno do wszczęcia postępowania, jak i postępowania w toku. Nie można zawartych w ordynacji podatkowej przepisów dotyczących strony w postępowaniu podatkowym stosować w oderwaniu od norm prawa upadłościowego”. Każdy wierzyciel upadłego dłużnika może uzyskać zaspokojenie jedynie na drodze postępowania upadłościowego, a skoro tak, to nie istnieją żadne podstawy prawne ku temu, by charakter prawny wierzyciela i wierzytelności decydował o jej wyłączeniu spod działania prawa upadłościowego i naprawczego. Zdaniem Stanisława Gurgula uwagi te – in capite– są poprawne i zrozumiałe, jednakże nie mogą przesądzać na rzecz tezy, że nie można utożsamiać chwili uzyskania sumy z egzekucji z chwilą jej wydania wierzycielowi oraz wymogu istnienia poza dłużnikiem dwóch podmiotów – organu egzekucyjnego oraz wierzyciela. Chwile te mogą być zatem tożsame, a kreatorem obu czynności -ta sama osoba, natomiast pojęcie „wydanie” zakłada istnienie dwóch osób, podobnie jak założenia art. 63 § 2 p.u. i ust. 2 art. 146 u.p.n.
Ponadto zespół rekomenduje wyraźne wprowadzenie regulacji wskazującej, żesumy uzyskane ze sprzedaży składników majątkowych obciążonych rzeczowo traktowane są̨ jak sumy uzyskane z likwidacji obciążonych rzeczowo składników masy upadłości.
Zakaz egzekucji skierowanej do mienia wchodzącego w skład masy upadłości
Rozważania w tej części trzeba zacząć od rozróżnienia wierzytelności upadłościowych, czyli wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości, od wierzytelności w stosunku do masy upadłości, powstałych po ogłoszeniu upadłości. Zgodnie z art. 146 ust 4 p.u.n., po ogłoszeniu upadłości niedopuszczalne jest wszczęcie egzekucji świadczeń pieniężnych z masy upadłości, a świadczenia pieniężne zasądzone od syndyka podlegają zaspokojeniu według przepisów prawa upadłościowego i naprawczego. W obecnym stanie prawnym nie istnieje możliwość prowadzenia egzekucji przeciwko masie upadłości[47]. Rozwiązanie to podyktowane jest tym, że egzekucja z mienia masy upadłości utrudniałaby prowadzenie postępowania upadłościowego w znacznym stopniu i byłaby sprzeczna z jego istotą, rozbijałaby jedność przedmiotowego postępowania prowadzonego na rzecz wierzycieli jako kolektywu. Wierzyciel, który uzyska tytuł egzekucyjny przeciwko syndykowi, nie może zatem prowadzić egzekucji z majątku masy upadłości.
W uchwale Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2000 r. wyrażony został pogląd, że prawo upadłościowe nakłada na syndyka obowiązek zaspokajania należności wymienionych w art. 204 § 1 pkt 1 i 2 w miarę wpływania potrzebnych sum do masy. Jeżeli syndyk nie wypełnia tego obowiązku, wierzyciel może zwrócić się do sędziego komisarza o wydanie syndykowi stosownego polecenia. Niezaspokojenie przez syndyka wspomnianych należności mimo napływu potrzebnych środków do masy stanowi jego zaniedbanie[50]. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że postępowanie upadłościowe z 1934 r. jest jedynym postępowaniem regulującym dochodzenie zobowiązań od upadłego dłużnika, a wątpliwości należy rozstrzygać na rzecz wyłączności postępowania upadłościowego. Dotyczy to również egzekucji administracyjnej, skoro bowiem postępowanie egzekucyjne z dniem ogłoszenia upadłości zostaje zawieszone, a w dalszej kolejności umorzone, to tym bardziej po ogłoszeniu upadłości nie może zostać wszczęta nowa egzekucja skierowana do majątku masy upadłości. „Należności podatkowe są w takiej sytuacji wyłączone spod działania przepisów podatkowych. Prawo upadłościowe jako lex specialisma pierwszeństwo przed przepisami ogólnymi, a syndyk masy upadłości jest wykonawcą egzekucji uniwersalnej”.
Reasumując powyższe poglądy trzeba stwierdzić, że pod rządami obecnego prawa upadłościowego i naprawczego niedopuszczalne jest wszczęcie egzekucji skierowanej do masy upadłości, co nie wyklucza dochodzenia roszczeń w postępowaniu rozpoznawczym przeciwko syndykowi. Zdaniem Stanisława Gurgula założenie takie jest niekonsekwentne i nieracjonalne, ponieważ z jednej strony naraża wierzyciela na dodatkowe koszty, z drugiej -nie zapewnia mu zaspokojenia w trybie egzekucji.
Postępowanie zabezpieczające a ogłoszenie upadłości likwidacyjnej
Istotą postępowania zabezpieczającego jest zabezpieczenie roszczenia powoda. Po ogłoszeniu upadłości niedozwolone jest wykonanie wydanego przed ogłoszeniem upadłości dłużnika postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia wynikającego z wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, co bezpośrednio wynika z art. 146 ust. 3 p.u.n. Ustawodawca w powyższej sytuacji przewidział wyjątki od zasady, tj. dopuszczalność zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych oraz roszczeń o rentę z tytułu odpowiedzialności za uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, albo utratę żywiciela oraz zmianę uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. W tych też przypadkach sąd może przed zasądzeniem świadczenia nałożyć na obowiązanego obowiązek świadczeń pieniężnych na rzecz uprawnionego. Takie należności w postępowaniu upadłościowym należy traktować tak, jakby były już zasądzone prawomocnym wyrokiem. Niemniej jednak nie mogą one być przedmiotem egzekucji i winny być zaspokajane zgodnie z przepisami prawa upadłościowego i naprawczego.
W związku z tym, że ogłoszenie upadłości powoduje zawieszenie, a w dalszej kolejności – umorzenie postępowania egzekucyjnego, a przeciwko masie upadłości nie można prowadzić egzekucji, odpada również cel postępowania zabezpieczającego w stosunku do wierzytelności upadłościowych. Postępowanie zabezpieczające w stosunku do wierzytelności nieobjętych postępowaniem upadłościowym może być kontynuowane i ogłoszenie upadłości nie wywołuje w takim przypadku żadnych skutków. Postępowania będące w toku, a zmierzające do wykonania postanowienia o zabezpieczeniu wierzytelności objętej postępowaniem upadłościowym (np. w przedmiocie wpisu hipoteki przymusowej), wszczęte przed dniem ogłoszenia upadłości, należy umorzyć na podstawie art. 146 ust 1 i nast. p.u.n. albo art. 355 p.u.n. i nast. w zw. z art. 13 k.p.c. Do 2011 r. tego rodzaju sytuację regulował również art. 1821k.p.c., który został uchylony.A zatem zabezpieczenia roszczeń ustanowione w postępowaniach cywilnych, które podlegały umorzeniu na podstawie art. 1821k.p.c., zgodnie z art. 744 § 1 k.p.c. upadają[58]. Ponadto „umorzenie postępowania na podstawie art. 1821 § 1 k.p.c. nie powoduje przewidzianegow art. 744 k.p.c. upadku zabezpieczenia polegającego na obciążeniu nieruchomości hipoteką przymusową wpisaną do księgi wieczystej przed ogłoszeniem upadłości”. Jednakże zdaniem Izabelli Gil, regulacja ta miałaby większą klarowność, gdyby w systemie prawnym przywrócono art. 174 § 1 pkt 4 k.p.c. w brzmieniu sprzed wejścia w życie nowelizacji ustawą z 16 listopada 2006 r., gdyż wówczas nie było wątpliwości, co znaczy zwrot „postępowanie dotyczy masy upadłości”. W ówczesnym stanie prawnym zawieszenie postępowania następowało z urzędu, jeżeli ogłoszono upadłości strony, a spór dotyczył składnika wchodzącego w skład masy upadłości.
W przypadku roszczeń niepieniężnych, czyli innych niż te, które podlegają zgłoszeniu do masy upadłości (np. z tytułu naruszenia prawa własności), również brak jest podstaw do zabezpieczenia roszczenia. Jednakże przedmiotowe postępowania są kontynuowane w stosunku do syndyka. Wskazać należy także, że zabezpieczenia ustanowione w nich przed ogłoszeniem upadłości pozostają w mocy po tym dniu i są skuteczne przeciw syndykowi, ze względu na to, że w tym przypadku chodzi o ochronę prawną, a nie o spłatę zobowiązania.
Powyższe odnosi się również do administracyjnego postępowania zabezpieczającego. Skoro egzekucja administracyjna ulega zawieszeniu, to zawieszenie odnosi się również do administracyjnego postępowania zabezpieczającego w stosunku do zobowiązania objętego postępowaniem upadłościowym. Po ogłoszeniu upadłości zobowiązanego w postępowaniu administracyjnym dotyczącym obowiązku pieniężnego zaspakajanego z masy upadłości nie można wydać zarządzenia zabezpieczenia roszczeń pieniężnych, gdyż są to roszczenia objęte postępowaniem upadłościowym. Na podstawie art. 146 ust. 3 p.u.n. niedopuszczalne jest także wykonanie zarządzenia zabezpieczenia wydanego w postępowaniu zabezpieczającym przed ogłoszeniem upadłości, a zatem po ogłoszeniu upadłości nie można obciążyć składników masy upadłości np. hipoteką czy zastawem rejestrowym (art. 81 ust. 1 p.u.n.).
Jeżeli mamy do czynienia z wierzytelnościami pieniężnymi w stosunku do masy upadłości, czyli tymi, które powstały po ogłoszeniu upadłości, to i w takim przypadku egzekucja jest niemożliwa, a zatem niedopuszczalne jest również ich zabezpieczenie, np. zabezpieczenie powództwa przez zajęcie wierzytelności na rachunku bankowym upadłego[62]. Możliwe natomiast będzie zabezpieczenie wierzytelności niepieniężnych, np. wynikających z zawartych przez syndyka umów, tych, których wykonania zażądał, lub pozostających w mocy pomimo ogłoszenia upadłości.
Podsumowanie
Postępowanie upadłościowe jest jedną z form ochrony prawnej wierzycieli przed niewypłacalnym dłużnikiem. Na etapie poprzedzającym ogłoszenie upadłości mamy do czynienia z tymczasową ochroną dłużnika, która po ogłoszeniu upadłości ustaje. Skutkiem jej ustania jest uprawnienie do żądania umorzenia postępowania, w którym wierzyciel dochodzi wierzytelności podlegającej zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym.
Spore oczekiwania należy wiązać z przewidzianą nowelizacją prawa upadłościowego mającą obejmować także sprecyzowanie sytuacji, w których ma dojść do zawieszenia postępowania egzekucyjnego w związku z ogłoszeniem upadłości dłużnika. Rozwiązania dotyczące zawieszenia, a następnie umorzenia postępowania egzekucyjnego wskazują jednoznacznie, że nadrzędnym celem postępowania upadłościowego jest równomierne zaspokojenie wszystkich wierzycieli upadłego dłużnika bez względu na stan postępowania egzekucyjnego wszczętego przed ogłoszeniem upadłości.