„Wszystkie porządki prawne są do siebie podobne”, Hein Kötz
Rosnąca konsumpcja i popyt wynikające ze stale rosnących ofert usług finansowych powoduje zadłużanie się społeczeństwa. W wielu przypadkach sytuacja życiowa sprawia, że osoby fizyczne nie są w stanie regulować swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W głównej mierze czynnikiem wpływającym na niewypłacalność osób fizycznych jest wydawanie przez nich więcej pieniędzy niż wynoszą ich zarobki. Innymi czynnikami prowadzącymi do ich bankructwa są okoliczności makroekonomiczne, kryzysy życiowe, brak wiedzy o instrumentach finansowych czy kultura w jakiej dana jednostka żyje. Najprostszą bowiem drogą do bankructwa jest wydawać więcej niż się zarabia. Innymi czynnikami wpływającymi na niewypłacalność osób fizycznych są czynniki makroekonomiczne, kryzysy życiowe, brak wiedzy o instrumentach finansowych czy kultura w jakiej dana jednostka żyje.
Podstawowym celem upadłości konsumenckiej jest zgodne z prawem oddłużenie tj. umorzenie wymagalnych zobowiązań w zakresie w jakim nie mogą one zostać zaspokojone.
Autor w niniejszym opracowaniu dokona analizy krajowej instytucji upadłości konsumenckiej uregulowanej w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze z instytucją upadłości konsumenckiej w Republice Federalnej Niemiec oraz Wielkiej Brytanii.
(Nie)wypłacalność – uwagi ogólne
Podstawą wszczęcia postępowania upadłościowego jest niewypłacalność. Niewypłacalność to niezdolność do spłaty wymagalnych zobowiązań. Podstawy niewypłacalności należy upatrywać w załamaniu finansowym dłużnika. Skutkiem niewypłacalności jest bankructwo i w dalszej kolejności upadłość. Słownik Języka Polskiego M. S. B. Lindego, będący pierwszym jednojęzycznym słownikiem polszczyzny, definiuje bankruta jako dłużnika niemającego sposobu do zaspokojenia wierzycieli. Również współczesny Uniwersalny Słownik Języka Polskiego określa bankruta m.in. jako niewypłacalnego dłużnika, a także osobę, która straciła znaczenie, wpływy i zaufanie. Z kolei dłużnik niewypłacalny to osoba niemogąca wywiązać się ze swoich zobowiązań finansowych, niebędąca w stanie spłacić długów. Zgodnie ze słownikową definicją, niewypłacalność jest zatem stanem niemożności wywiązania się z zobowiązań pieniężnych. Słowo to posiada kilka znaczeń, np. niewypłacalna jest osoba, która nie jest w stanie spłacić bieżących zobowiązań z posiadanego aktualnie majątku, ale również osoba, która wyzbyła się całego swojego majątku. Niewypłacalność nie jest równoznaczna z upadłością. O niewypłacalności mówimy wtedy, gdy dłużnik traci płynność finansową i opóźnia się ze spłatą zobowiązań. Natomiast upadłość to procedura zaspokojenia w maksymalnym stopniu wszystkich wierzycieli upadłego dłużnika.
Wymagalność wierzytelności jest potencjalnym stanem, w którym wierzyciel posiada prawną możliwość zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Zdaniem R. Lewandowskiego i P. Wołowskiego, przez zwrot „zobowiązania pieniężne” należy rozumieć nie tylko takie zobowiązania, których pierwotnym przedmiotem jest świadczenie pieniężne, ale również zobowiązania niepieniężne z zastępczym świadczeniem pieniężnym spełnionym w wysokości i zamiast zobowiązania niepieniężnego. Przedwojenne PrUpad nie zawierało wyraźnego postanowienia, iż niewypłacalność powstaje wskutek niewywiązywania się z zobowiązań pieniężnych, niemniej jednak w opinii J. Korzonka „decydujące znaczenie dla pojęcia zaprzestania płacenia długów ma niemożność dłużnika wywiązania się z jego zobowiązań pieniężnych.” Odmienne stanowisko na gruncie PrUpad wyraził M. Allerhand, utrzymując, iż „wyjątkowo niewykonywanie zobowiązań niepieniężnych może stanowić podstawę ogłoszenia upadłości w przypadku, gdy przedsiębiorstwo dłużnika polega na obrocie towarami zamiennymi, zwłaszcza posiadającymi cenę rynkową.” A zatem niewypłacalność w świetle art. 11 ust. 1 PrUapdNapr nie zachodzi, gdy dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań niepieniężnych.
Nie w każdym przypadku gdy przedsiębiorca nie spłaca długów, ponieważ uznaje je za sporne, dochodzi do sytuacji określonej w art. 11 ust. 1 PrUpadNapr, tj. do niewypłacalności w wyniku niewykonywania swoich wymagalnych zobowiązań. Nie można również przyjąć, że dłużnik jest niewypłacalny jeżeli nie uregulował w terminie wymagalności jednego z większej liczby zobowiązań. Jakkolwiek niewypłacalność powinna powstać na skutek okoliczności i zdarzeń niezależnych od dłużnika.
Definicję niewypłacalności ustaloną na potrzeby postępowania upadłościowego oraz jej przesłanki ustawodawca określił w art. 11 PrUpadNapr. W omawianym artykule ustawodawca wskazał dwie przesłanki ogłoszenia upadłości, pierwsza to niewykonywanie wymagalnych zobowiązań, druga zaś – nadmierne zadłużenie. Przy czym szczególną cechą pierwszej przesłanki jest to, iż odnosi się do wszystkich przedsiębiorców i ma charakter powszechny, natomiast druga tylko do osób prawnych i jednostek organizacyjnych posiadających zdolność prawną. Definicja niewypłacalności w PrUpadNapr jest zbliżona do niemieckiej definicji ujętej w Insolvenzordung i w tym zakresie odnosi się do wszystkich wierzycieli upadłego dłużnika.
Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości konsumenckiej
Upadłość konsumencka została uregulowana w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze. Jest to procedura odmienna od regulacji upadłości przedsiębiorców bowiem celem upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej jest tzw. fresh start, czyli oddłużenie, w przeciwieństwie do upadłości likwidacyjnej przedsiębiorców gdzie dąży się do likwidacji przedsiębiorstwa i usunięcia podmiotu z obrotu gospodarczego.
Osoba fizyczna nieprowadząca działalności gospodarczej na podst. art. 491 PrUpadNapr może wystąpić o ogłoszenie upadłości jednakże warunkiem dopuszczalności postępowania upadłościowego jest fakt, że osoba ta stała się niewypłacalna w skutek wyjątkowych i niezależnych od siebie okoliczności. Celem upadłości konsumenckiej jest częściowe bądź całkowite, w zależności od charakteru postępowania i wielkości majątku masy upadłości, oddłużenie osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej.
Zakresem regulacji upadłości konsumenckiej z art. 4911PrUpadNapr objęte są jedynie osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej. Wyłączone spod regulacji art. 4911PrUpadNapr są osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, wspólnicy spółki handlowej nieposiadającej osobowości prawnej oraz wspólnicy spółki partnerskiej. W związku z regulacją art. 8 PrUpadNapr osoba fizyczna, która wcześniej prowadziła działalność gospodarczą nie może ogłosić upadłości konsumenckiej przed upływem jednego roku od dnia zakończenia prowadzenia działalności gospodarczej i wykreślenia jej z rejestru. Do procedury upadłości konsumenckiej dopuszczone są osoby fizyczne będące udziałowcami w spółkach prawa handlowego, bowiem nie prowadzą oni spraw spółki, a jedynie posiadają majątek w postaci udziałów w spółkach. Osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej i nieposiadające zdolności do czynności prawnych lub posiadające ją w ograniczonym zakresie również mogą ogłosić upadłość konsumencką.
Podstawowym warunkiem aby sąd upadłościowy ogłosił upadłość osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej jest wystąpienie przyczyny zewnętrznej, wyjątkowej i usprawiedliwionej. Dla przykładu gdy osoba straciła pracę z uwagi na spożywanie alkoholu na terenie zakładu pracy nie spełnia przesłanek obligujących do ogłoszenia upadłości konsumenckiej, ale w sytuacji gdy z powodu ciężkiej i nagłej choroby traci pracę, to wówczas istnieją podstawy do ogłoszenia upadłości. Nadzwyczajną okolicznością nie jest również sytuacja gdy dłużnik będąc już niewypłacalnym zaciągną zobowiązanie. Ustawa PrUpadNapr nie waży wielkości zobowiązań i w tym zakresie nie mają one wpływu na ocenę zasadności ogłoszenia upadłości.
Jak już wcześniej pisano, niewypłacalność występuje gdy dłużnik nie reguluje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. A zatem dłużnik musi posiadać minimum dwa nieuregulowane i wymagalne zobowiązania pieniężne, aby kwalifikował się do postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości.
Wniosek o ogłoszenie upadłości konsumenckiej może złożyć jedynie dłużnik (w przeciwieństwie do upadłości przedsiębiorców gdzie z wnioskiem może wystąpić dłużnik i wierzyciel), co jest wynikiem chęci umożliwienia dłużnikowi przez ustawodawcę nowego startu niemniej jednak jest to dyskusyjne. Dłużnik powinien złożyć wniosek o ogłoszenie upadłości do sądu upadłościowego, którym jest Sąd Rejonowy wraz z opłatą w kwocie 200 zł oraz ze wszystkimi załącznikami, lub podać przyczyny niedołączenia przedmiotowych załączników. W przeciwieństwie do upadłości przedsiębiorców dłużnik nie jest zobligowany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od powstania niewypłacalności.
Właściwe konsumenckie postępowanie upadłościowe
Po złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej jak i przedsiębiorcy ustawa PrUpadNapr przyznaje sądowi upadłościowemu dwumiesięczny termin na rozpatrzenie wniosku. W pierwszej kolejności sąd w związku z regulacją art. 4913ust. 2 PrUpadNapr zobligowany jest zbadać czy w okresie 10 lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości m.in. nie było już prowadzone postępowanie upadłościowe. Jeżeli dłużnik spełnia przesłanki ogłoszenia upadłości, w szczególności co do przyczyn powstania stanu niewypłacalności, sąd ogłosi upadłość konsumencką. Z dniem ogłoszenia upadłości majątek dłużnika stanie się masą upadłości z której zostaną zaspokojeni wierzyciele upadłego dłużnika. W skład masy upadłości wchodzi cały majątek będący własnością upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty w toku postępowania upadłościowego przez upadłego. Ustawa PrUpadNapr przewiduje ograniczenia w tym zakresie, m.in. nie wchodzi do masy upadłości kwota wynagrodzenia za pracę w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w pełnym wymiarze czasu czy świadczenia alimentacyjne. Na podst. art. 4916ust. 1 PrUpadNapr jeżeli do masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się upadłemu kwotę odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres dwunastu miesięcy.
W dalszej kolejności po spieniężeniu majątku masy upadłości sporządza się plan podziału (art. 491 7 PrUpadNapr) z wyszczególnieniem wierzycieli upadłego dłużnika z podziałem na przysługujące im kwoty. W związku z tym, że ustawodawca założył, że w większości przypadków majątek upadłego nie wystarczy na pokrycie wszystkich wierzytelności, upadły po sprzedaży zlikwidowanego majątku i zaspokojeniu częściowym wierzycieli może wystąpić z wnioskiem o ustalenie planu spłaty pozostałych niezaspokojonych zobowiązań. Plan spłaty może obejmować pięcioletni czasookres w ratach miesięcznych, kwartalnych bądź rocznych, w którym upadły zobowiązany jest do spłaty pozostałych wierzytelności z części wynagrodzenia, które determinuje wysokość rat. Z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli powołanie syndyka wygasa z mocy prawa.
W związku z podstawowym celem upadłości konsumenckiej jakim jest oddłużenie i nowy start, sąd może określić jaka część zobowiązań po wykonaniu planu spłaty może zostać umorzona. Jednakże w okresie realizacji planu spłaty dłużnik nie może zaciągać nowych zobowiązań w postaci pożyczek czy kredytów, a nawet robić zakupów na raty. Wykluczone są również czynności przekraczające zwykły zarząd w odniesieniu do mienia dłużnika. Niemniej jednak upadły w przypadku zmiany warunków ekonomicznych może domagać się wydłużenia okresu spłaty maksymalnie do dwóch lat lub zmiany wysokości poszczególnych płatności.
Po wykonaniu przez dłużnika obowiązków wynikających z planu spłaty sąd wydaje postanowienie o umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań upadłego objętych planem spłaty oraz o zakończeniu postępowania upadłościowego.
W związku z faktem, że upadłość konsumencka dotyczy osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, a prowadzących gospodarstwo domowe, bardzo często niewypłacalność zachodzi u obojga małżonków. W takim przypadku ustawa nie przewiduje łącznego postępowania upadłościowego i należy złożyć dwa odrębne wnioski o ogłoszenie upadłości. W przypadku ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje z dniem ogłoszenia upadłości rozdzielność majątkowa.
Uwagi de lege ferenda w odniesieniu do upadłości konsumenckiej
Upadłość konsumencka pojawiła się w prawie upadłościowym i naprawczym i weszła w życie w 2009 r. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na fakt, że instytucja upadłości konsumenckiej w Polsce jest mało efektywna. W 2009 r. wpłynęło do sadów 985 wniosków z czego tylko w 10 sprawach ogłoszono upadłość, co stanowi 1% ogłoszonych upadłości. W 2010 r., na 510 wniosków w 12 sprawach ogłoszono upadłości co stanowi 2,3% ogłoszonych upadłości.
Poziom zadłużenia polskich gospodarstw domowych w relacji do PKB wynosi około 12%, co stanowi wartość jedną z najniższych europejskich. Natomiast w relacji stosunku zadłużenia ludności w instytucjach kredytowych do dochodu to w Polsce stanowi on 18%, podczas gdy w niektórych krajach europejskich przekracza 100%. Warto wskazać uwagę na fakt, że zadłużenie Polaków systematycznie wzrasta. Z reguły większość nie ma kłopotów ze spłatą zadłużenia ale występuje w każdym okresie pewien odsetek nadmiernie zadłużonych którzy zalegają ze spłatą.
W związku z niedrożnością instytucji w 2010 r., Minister Sprawiedliwości powołał Zespół do spraw nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego, który zawarł swoje rekomendacje w obszernej publikacji. Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze z proponowanych zmian w zakresie upadłości konsumenckiej, która nazywana jest na przemian „procedurą oddłużeniową”. Zespół podjął się próby znalezienia złotego środka pomiędzy interesami wierzycieli, a interesami i potrzebami niewypłacalnego dłużnika. Spojrzenie Zespołu jest bardzo wnikliwe i szczegółowe. Poza problemami wynikającymi ze stosowania ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, Zespół doszedł do wniosku, że w polskim prawie brak jest procedur restrukturyzacyjnych.
W zakresie upadłości konsumenckiej postuluje się ponadto zmniejszenie kosztów postępowania upadłościowego, które w wielu przypadkach jest przeszkodą w ogłoszeniu upadłości i przeprowadzeniu postępowania. Jednakże ubóstwo masy nie jest przedmiotem niniejszego opracowania dlatego autor w tym miejscu ograniczy przedmiotowe rozważania. Zespół postuluje, iż należy dążyć do zbliżonego traktowania konsumentów i osób fizycznych będących przedsiębiorcami. W dość dziwnej sytuacji jest przykładowo rolnik indywidualny, ponieważ z jednej strony nie stosuje się do niego przepisów ustawy, gdyż wyłącza się jego zdolność upadłościową jako przedsiębiorcy, przy tym nie może on również skorzystać z upadłości konsumenckiej. Jest to zmiana którą się proponuje, aby rolnicy indywidualni mogli również skorzystać z upadłości konsumenckiej.
W przypadku ogłoszenia upadłości konsumenckiej z powodu wyjątkowych i niezależnych okoliczności od konsumenta które w efekcie doprowadziły do niewypłacalności, okoliczności te zostają w znacznym stopniu złagodzone, przy czym jeżeli konsument z własnej woli porzucił pracę, tej przesłanki nie stosuje się.
Istotną nowością Rekomendacji jest postulat zastosowania przepisów o oddłużeniu również w sytuacji gdy konsument ma tylko jednego wierzyciela.[28]Kolejnym rozwiązaniem rekomendowanym przez Zespół jest wyłączenie znowelizowanych przepisów o upadłości konsumenckiej do odrębnej ustawy.
W zakresie zmian definicji niewypłacalności Zespół rekomenduje stosowanie tej samej definicji, którą stosuje się do przedsiębiorców. Ponadto: „Należy tu zwrócić́ uwagę̨ na przypadek byłych przedsiębiorców, czyli osób fizycznych, które zaprzestały prowadzenia działalności gospodarczej. Osoby te zachowują̨ ogólną zdolność́ upadłościową jeszcze przez rok od momentu zaprzestania działalności gospodarczej i wykreślenia z ewidencji (art. 8 p.u.n.). Po upływie powyższego terminu uzyskują̨ one konsumencką zdolność́ upadłościową. Problem powstaje w sytuacji, gdy były przedsiębiorca nie złożył w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości gospodarczej i nie skorzystałz oddłużenia z art. 369 p.u.n.. Możliwość́ uzyskania oddłużenia będzie odtąd weryfikowana przesłankami konsumenckimi dotyczącymi tzw. moralności płatniczej. W ramach tych przesłanek rekomendowane jest uwzględnienie sytuacji, w której dłużnik będący byłym przedsiębiorcą nie złożył w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości mimo takiego obowiązku.”
Zespół rekomenduje konstrukcję upadłości konsumenckiej składającą się z trzech etapów: postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości z ewentualną możliwością zawarcia układu, właściwe postępowanie upadłościowe w celu zaspokojenia wierzycieli oraz ustalenie planu spłaty wierzycieli, jego wykonanie i umorzenie zobowiązań.
Kolejną rekomendowaną nowością jest propozycja układu: „Dłużnik we wniosku może wnieść́ o zawarcie układu na wstępnym zgromadzeniu wierzycieli. Uczestnikiem postepowania jest dłużnik, oraz wierzyciele uczestniczący we wstępnym zgromadzeniu wierzycieli, jeżeli zostanie zwołane. “Możliwość skorzystania z tej instytucji wynika z dążenia do traktowania konsumentów nie gorzej od przedsiębiorców.
Natomiast w odniesieniu do przesłanek ogłoszenia upadłości rekomendacje stanowią, że sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości jeżeli dłużnik doprowadził do niewypłacalności z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa. Ponadto sąd może oddalić wiosek jeżeli w stosunku do dłużnika w okresie dziesięciu lat przed złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości prowadzono postępowanie upadłościowe z innych przyczyn niż wniosek samego dłużnika. Jeżeli w skład masy upadłości wchodzi lokal mieszkalny albo dom jednorodzinny, w którym zamieszkuje upadły, z sumy uzyskanej z jego sprzedaży wydziela się̨ upadłemu kwotę̨ odpowiadającą przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy.
Kolejna niedogodność która pojawiła się w postępowaniu upadłościowym konsumenckim to jest konieczność objęcia masą upadłości i całkowitym zlikwidowaniem mieszkania będącego własnością dłużnika. Założenie jest takie, że likwidację majątku konsumenta może prowadzić syndyk, ale likwidacja może być przeprowadzona również przez dłużnika, co obniży koszty postępowania.
Kolejną ważną nowością jest możliwość tymczasowego pokrycia kosztów postępowania przez Skarb Państwa w przypadku braku środków majątkowych po stronie konsumenta.
Upadłość konsumencka w Republice Federalnej Niemiec
Termin upadłość konsumencka powstał w wyniku tłumaczenia angielskiego terminu „Consumer bankruptcy” oraz niemieckiego „Vebraucherkonkurs”. W niemieckim systemie prawnym upadłość konsumencka uregulowana jest w ustawie Insolvenzordnung, w §§ 304-314 Inso. W części §§ 286 – 303 Inso uregulowane jest postępowanie oddłużeniowe, które stosuje się po zakończeniu postępowania. Ustawa w § 304 ust. 1 Inso definiuje konsumenta jako osobę fizyczną, która nie prowadzi działalności gospodarczej lub prowadzi bardzo ograniczoną samodzielną działalność gospodarczą. Terminem tym objęto również osoby bezrobotne.
Procedura upadłości konsumenckiej w niemieckim systemie prawnym jest częścią ogólnego postępowania upadłościowego i jest określeniem dla trzech odrębnych etapów postępowania:
- pozasądowej próby ułożenia się z wierzycielami - Außergerichtliche Einigung – w pierwszym etapie postępowanie prowadzą wyspecjalizowani doradcy, którzy przygotowują strategię i plan oddłużenia, który z kolei musi być zaakceptowany przez wszystkich wierzycieli.
- sądowej procedury układowej – Schuldbereinigungsplan –w tym etapie wniosek do sądu składa dłużnik, a sąd przed wszczęciem procedury z urzędu podejmuje dodatkową próbę układu.
- uwolnienia od reszty długu – Restschuldbefreiung – w ostatnim etapie sąd otwiera postępowanie o uwolnienie od reszty długu. Sąd wyznacza powiernika, którego zadaniem jest zarządzanie majątkiem dłużnika w ramach sześcioletniego okresu obserwacji solidności dłużnika (Wohlverhaltensperiode). W okresie tym zabroniona i zawieszona jest egzekucja roszczeń wierzycieli. Obowiązkiem dłużnika jest podejmowanie w tym czasie działalności zarobkowej lub staranne poszukiwanie pracy.
W postępowaniu upadłościowym konsumenckim w niemieckim systemie prawnym zastosowanie znajdują ogólne przepisy prawa upadłościowego (Inso), co odnosi się również do definicji niewypłacalności uregulowanej w § 17 Inso.
Pierwszy etap postępowania pojednawczego stwarza dłużnikowi możliwość osiągnięcia porozumienia z wierzycielami i na tym etapie do zaakceptowania propozycji układowych wymagana jest odpowiednia większość głosów wierzycieli, a nie ich wszystkich (§ 309 ust. 1 Inso). Wniosek powinien zawierać w szczególności poświadczenie o podjętej próbie pozasądowej ugody z wierzycielami w okresie ostatnich sześciu miesięcy i plan oddłużenia. Ustawa Inso nie definiuje treści planu spłaty. Jeżeli dłużnik w opinii sądu spełnia przesłanki z § 305 ust. 2 Inso, wszczyna się postępowanie pojednawcze. Wierzyciele głosują za przyjęciem planu spłaty pisemnie i na tym etapie wymagana jest już zgoda wszystkich wierzycieli (§ 308 ust. 1 Inso). Przyjęty plan ma skutki ugody na podst. § 308 ust. 1 Inso. W przypadku niedojścia do porozumienia w postępowaniu ugodowym, postępowanie upadłościowe zostaje podjęte z urzędu na podst. § 311 Inso[39]. Wraz ze wszczęciem postępowania dłużnik, podobnie jak w polskim systemie prawnym traci prawo zarządu nad majątkiem (§ 80 ust. 1 Inso). W odniesieniu do nieruchomości stanowiącej własność i zamieszkiwanej przez dłużnika, to od dnia ogłoszenia upadłości syndyk (powiernik) ma prawo domagać się jej wydania. W celu minimalizacji kosztów, postępowanie ma charakter uproszczony. W odniesieniu do postępowania oddłużeniowego wskazać należy, że po uchyleniu postepowania upadłościowego rozpoczyna się dla dłużnika sześcioletni okres oddłużenia. Przesłanką wszczęcia postępowania oddłużeniowego jest uprzednie wszczęcie postępowania upadłościowego.
Regulacja niemiecka zakłada, że zwolnienia z długów nie przyznaje się przed upływem okresu dziesięciu lat pomiędzy pierwszym zwolnieniem z długów, a chwilą złożenia przez dłużnika ponownego wniosku o wszczęcie postępowania (§ 290 ust 1 pkt. 3 Inso). Po upływie okresu sześciu lat obserwacji solidności dłużnika, sąd ogłasza oddłużenie, które rozciąga się również na wierzycieli, którzy nie brali udziału w procedurze. A zatem aby doszło do oddłużenia, dłużnik musi w szczególności przez okres ośmiu lat przekazywać swoje wynagrodzenie w ręce powiernika, wykonywać pracę zarobkową lub starannie jej poszukiwać, scedować na powiernika połowę majątku, informować o zmianie miejsca zamieszkania, jak i dokonywać płatności rachunków wystawianych przez powiernika. Nie są zawieszane długi, które wynikają z przestępstw oraz grzywny czy kary.
W odniesieniu do małżonków, każdy z nich musi wystąpić z odrębnym wnioskiem o uwolnienie od reszty długu. Przy czym uwolnienie jednego z nich nie pozwala wierzycielom żądać zadośćuczynienia od drugiego.
Powiernik jest tak naprawdę syndykiem, zarządcą oraz nadzorcą, który w interesie wierzycieli czuwa nad wypełnianiem obowiązków przez konsumenta. Dłużnik aby wykonywał sumiennie swoje obowiązki, otrzymuje bonus od sum zajętych tj. 10% w piątym roku, 15% w szóstym i 20% w siódmym roku okresu obserwacji.
Ważnym elementem upadłości konsumenckiej w Niemczech jest fakt, że konsument po wszczęciu postępowania upadłościowego może zadłużyć się na nowo tylko wtedy jest to niezbędne do wypełniania swoich wymagalnych obowiązków.
Celem upadłości konsumenckiej jest umożliwienie oddłużenia konsumentowi poprzez wycenę i sprzedaż jego majątku, a następnie podział pomiędzy wierzycieli. Konsument może liczyć na oddłużenie w końcowej fazie postępowania upadłościowego. Charakterystyczne dla upadłości konsumenckiej w Niemczech jest to, że z tej procedury mogą korzystać nie tylko konsumenci, ale także małe firmy i osoby wykonujące samodzielne zawody. nie tylko konsumenci mogą z tej procedury skorzystać, ale i małe firmy i osoby wykonujące samodzielnie zawody. Procedura upadłości konsumenckiej w Niemczech obejmuje zatem osoby fizyczne, w stosunku do których nie istnieją roszczenia ze stosunku pracy i jeżeli posiada mniej niż dwudziestu wierzycieli, przeciwko którym nie ma roszczeń ze stosunku pracy, pod warunkiem że jest mniej niż 20 wierzycieli.
Przesłanką wszczęcia postępowania upadłościowego w stosunku do konsumenta jest dostarczenie zaświadczenia o bezskutecznej próbie porozumienia się z wierzycielami. Plan sanacyjny (Schuldbereinigungsplan) powinien zawierać w szczególności dane o dochodach dłużnika, wielkości zobowiązań, propozycję spłaty oraz informacje o stanie majątkowym dłużnika.
Prawo do wszczęcia postępowania posiada zarówno dłużnik jak i wierzyciel. Procedura wszczęcia postępowania składa się z dwóch etapów - negocjacji oraz oddłużenia. Wierzycielom służy prawo do zastrzeżeń w stosunku do planu spłaty. Praktyka pokazuje, że wierzyciele niechętni są planom zerowym (Null-Pläne), które polegają na uwolnieniu uczciwego dłużnika od reszty zobowiązań, pod warunkiem wszczęcia wcześniej próby pozasądowego układu z wierzycielami.
Upadłość konsumencka w Wielkiej Brytanii
W Anglii oraz Walii regulacje związane z upadłością określa ustawa o niewypłacalności z 1986 r., na podstawie której sąd ogłasza upadłość na wniosek dłużnika lub wierzyciela, który składa oświadczenie, iż nie jest w stanie spłacić swoich wymagalnych zobowiązań. Wniosek o ogłoszenie upadłości podlega opłacie w wysokości 150 funtów, natomiast (czego ustawa krajowa nie przewiduje) dłużnik musi wpłacić depozyt w wysokości 325 funtów na konto wynagrodzenia syndyka.
Podobnie jak w Polsce i Niemczech postępowanie upadłościowe prowadzi syndyk pod nadzorem sądu. Syndyk jako powiernik bankructwa jest urzędnikiem państwowym zatrudnionym w tzw. Służbie Niewypłacalności Agencji Wykonawczej Ministerstwa Handlu i Przemysłu. Jednym z obowiązków ciążących na dłużniku jest wskazanie zarówno wszystkich swoich zobowiązań jak i aktywów. Sąd może nakazać dłużnikowi aby z nadwyżki swoich dochodów w ciągu maksymalnie trzech lat spłacał swoje długi. 1 kwietnia 2004 r. w Wielkeij Brytanii, weszła w życie reforma ustawy o niewypłacalności, zgodnie z którą dłużnik (konsument) zostaje zwolniony z długu automatycznie nie później niż w ciągu jednego roku od momentu wszczęcia postępowania upadłościowego. A zatem mamy zmniejszenie okresu odpowiedzialności za długi z trzech do jednego roku, co miało zniwelować piętno bankructwa i umożliwić dłużnikowi nowy start.
Podobnie jak w polskiej ustawie PrUpadNapr brytysjka ustawa o niewypłacalności przewiduje dla nieuczciwego dłużnika zakaz w okresie od 2 do 15 lat obejmowania stanowisk prezesa zarządu, czy chociażby zaciągania zobowiązań w postaci kredytów powyżej wysokości 500 funtów.
W odniesieniu do redukcji zadłużenia, to ustawodawca brytyjski przewiduje zawarcie układu przez konsumenta z wierzycielami. Aby układ miał siłę i został przyjęty musi wyrazić zgodę na jego zawarcie grupa wierzycieli mających co najmniej 75% wartości wszystkich długów konsumenta. Jeżeli zostaną spełnione powyższe przesłanki i układ zostanie zawarty obowiązuje on wszystkich wierzycieli, bez względu na to jak głosowali. Uczciwy dłużnik, który realizuje układ może liczyć na oddłużenie całkowite.
Wnioski
Oddłużenie powinno być szansą dla dłużnika na nowe i lepsze życie. Powinno umożliwiać nowy start, ale tylko uczciwemu dłużnikowi. Nie należy zapominać o interesach wierzycieli, które są głównym celem postępowania upadłościowego.
Instytucja upadłości konsumenckiej powinna, podobnie jak upadłość podmiotów gospodarczych, mieć również charakter porozumienia stron (układu), co przewidują Rekomendacje. Niemniej jednak nie należy zapominać o szczelności procedury upadłości konsumenckiej aby w maksymalnym stopniu ograniczyć nadużycia. Dłużnik nie powinien mieć możliwości ogłaszania upadłości kilkakrotnie. Przesłanki ogłoszenia upadłości powinny zostać jasno określone. Prawidłowo skonstruowana procedura upadłości konsumenckiej powinna być korzystna nie tylko dla dłużnika ale i dla wierzycieli. Warto również wdrożyć rozwiązania edukujące konsumentów w tym zakresie.
Biorąc pod uwagę powyższe zestawienie, porównujące upadłości konsumenckie w wybranych krajach, należy z całą pewnością wprowadzić możliwość złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej – przez wierzyciela.
Podobnie jak w Polsce, również i w Niemczech od kilku lat zgłaszane są projekty reform konsumenckiego prawa upadłościowego. Proponuje się w szczególności skrócenie sześcioletniego okresu próby i rekomenduje się możliwość oddłużenia po upływie trzech lat jeżeli dłużnik pokryje co najmniej 25% długów i pokryje koszty postępowania. Jeżeli dłużnik pokryłby koszty postępowania rekomendacje zakładają przyznanie oddłużenia po pięciu latach.
Warto pochylić się nad wprowadzeniem do krajowej procedury upadłości konsumenckiej możliwości zawarcia układu z wierzycielami chociażby na wzór brytyjski. Dla wierzycieli korzystne jest zawarcie układu z dłużnikiem (konsumentem), bowiem otrzymają oni wyższy zwrot niż w przypadku upadłości likwidacyjnej, ponieważ w przypadku upadłości likwidacyjnej raty z reguły będą wyższe niż kwota uzyskana w postępowaniu likwidacyjnym.
Powyższe zmiany, biorąc pod uwagę europejskie regulacje, niewątpliwie korzystnie wpłyną na przebieg postępowania upadłościowego oraz na stopień zaspokojenia wierzycieli. Wpłynął one również na zmniejszenie kosztów postępowania upadłościowego, które są znacznym obciążeniem dla masy upadłości.
Podsumowując przepisy regulujące procedurę upadłości konsumenckiej powinny być jasno sprecyzowane oraz powinny precyzyjnie określać prawa oraz obowiązki stron postepowania. Postępowanie winno sprzyjać edukacji i odpowiedzialności konsumentów, a nie nadużyciom. Niewątpliwie polska procedura upadłościowa jest odmienna w stosunku do innych krajów europejskich. Jest ona jednak zbyt restrykcyjna i literalna, dlatego wymaga w tym zakresie natychmiastowej transformacji.